Toruń - Skrótem przez dzieje

Badania archeologiczne przeprowadzone na miejscu obecnych ruin zamku krzyżackiego w Toruniu wykazały pozostałości osady łużyckiej, datowanej się na rok ok. 1100 p.n.e. We wczesnym średniowieczu (IX-XIII w.) w tymże miejscu, tj. przy ujściu Postolska do Wisły wznosił się pierwotny gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami. Strzegł on naturalnej przeprawy przez Wisłę, co nadało mu istotnego znaczenia w rozwoju szlaków handlowych. Najpewniej został zniszczony w czasie jednego z najazdów pogańskich Prusów na pocz. XIII w., tj. tuż przed przybyciem tu Krzyżaków.

Burzliwa historia Torunia rozpoczyna się w 1231 r., kiedy Krzyżacy otrzymawszy Ziemię Chełmińską w 1226 r. wkrótce po przybyciu tutaj rozpoczęli intensywną akcję kolonizacyjną: stosownymi swobodami zachęcali przede wszystkim kupców zachodnich do osiedlania się na ziemiach nowoorganizowanego państwa. Działalność gospodarcza miała od strony ekonomicznej wzmacniać państwo tworzone ogniem i mieczem na terenach, gdzie dotąd mieszkali pogańscy Prusowie. Wyrazem takiej polityki było założenie pierwszego grodu – Torunia w 1231 r., któremu dwa lata później Krzyżacy nadali prawa miejskie. Utworzono miasto z nowoczesnym i postępowym jak na owe czasy ustrojem. Z Torunia właśnie proces tworzenia potężnego państwa krzyżackiego wychodził.

Wkrótce Toruń zdecydowanie zdystansował w rozwoju ludnościowym, urbanistycznym i ekonomicznym sąsiednie Chełmno, lokowane równocześnie w 1233 r., ale planowane na stolicę nowego państwa. Dynamika rozwoju Torunia przerosła oczekiwania jego fundatora i już 18 lat po lokacji wyznaczony obszar miasta okazał się za mały i został powiększony o niemal drugie tyle na północ, a następnie z tych samych powodów już 31 lat po lokacji (tj. w 1264 r.) Krzyżacy „dokleili” od wschodu Nowe Miasto Toruń – nowy, niezależny organizm miejski, oddzielony od Starego Miasta Torunia (nazywanego tak od teraz) tylko murami obronnymi i fosą. W przeciwieństwie do Starego Miasta nie miało ono charakteru międzynarodowego ośrodka handlowego, a mieszkańcy skupiali się przede wszystkim na działalności rzemieślniczej (produkując np. znane sukno). Odtąd toruński zespół miejski składał się z hanzeatyckiego i bogatego Starego Miasta, rzemieślniczego Nowego Miasta oraz terenu komturskiego zamku krzyżackiego.

Od początku istnienia Torunia trwał jego złoty wiek. Już w 1259 r. Rada toruńska otrzymała od Krzyżaków zezwolenie na budowę domu kupieckiego (sukiennic), związanego z handlem dalekosiężnym, co było zupełnie wyjątkowym posunięciem ze strony suwerena w tamtym okresie. Od 1280 r. Toruń należał do europejskiego związku kupieckiego, późniejszej potężnej Hanzy niemieckiej. Położony nad Wisłą Toruń miał przez rzekę łatwy dostęp do morza, stał się wewnętrznym portem morskim, a wielkim bezpośrednim handlem morskim trudniło się w XIV w. aż 172 kupców toruńskich. Miasto bogaciło się na handlu ze wschodem i zachodem Europy, powstawały pierwszorzędne gotyckie dzieła architektury i sztuki, określające z jednej strony ambicje i możliwości finansowe ówczesnych mieszkańców miasta, a z drugiej ich wysoką świadomość, kulturę i poczucie przynależności do cywilizacji zachodnioeuropejskiej.
 
Jednak krzyżackie panowanie wiązało się również z uciskiem. Pod jego naporem w 1440 r. Toruń był współtwórcą antykrzyżackiego Związku Pruskiego, zmierzającego do wypowiedzenia posłuszeństwa Krzyżakom i włączenia do Królestwa Polskiego. Wkrótce Toruń rozpoczął polsko-krzyżacką wojnę 13-letnią trwającą od 1454 do 1466 r.
Wojna 13-letnia prowadzona była przez Polskę w dużym stopniu za toruńskie pieniądze i przy udziale toruńskich wojsk. W wyniku wojny, zakończonej II pokojem toruńskim Toruń przechodzi formalnie pod władanie królów polskich i otrzymuje w 1457 r. od króla Kazimierza Jagiellończyka przywileje, które stanowią podstawę prawną autonomii Torunia – nieporównywalnej do tej, jaką miały inne polskie miasta. Przywileje umożliwiają wspaniały rozkwit gospodarczy i kulturalny Torunia - nazywanego Respublicae Thorunensis - przez następne 300 lat – aż do rozbiorów Polski.

Połączone w 1454 r. w jedno dotychczasowe Stare i Nowe Miasto, przekształciło się w silny ośrodek, który miał nawet prawo bicia własnej monety z możliwością obiegu w całym państwie polsko-litewskim, posiadał własne wojsko i terytorium o powierzchni 360 km².

W XVII w. trwał drugi złoty okres Torunia. Miasto liczyło ok. 18-20 tys. mieszkańców, należało do kilku największych i co najważniejsze – najbogatszych w Rzeczypospolitej. Ściągali tu kupcy, ludzie nauki i sztuki. Budowle dotąd gotyckie przekształcano w stylu niderlandzkiego manieryzmu, tak charakterystycznego dla miast północnych, różniącego je od miast polskich. Fortyfikacje, którymi otoczono Toruń należały do najpotężniejszych. Wysoką kulturalną i naukową rangę Torunia utrzymywało słynne Gimnazjum Akademickie założone w 1568 r., od 1594 działające jako szkoła półuniwersytecka. W 1595 r. podejmowno nieudaną próbę utworzenia uniwersytetu.
 
Od lat 20. XVI w., a formalnie od 1558 r. (przywilej króla Zygmunta Augusta wolności wyznania) Toruń był miastem protestanckim i jednocześnie jednym z najważniejszych w Rzeczypospolitej ośrodków protestantyzmu.
 
Symbolicznym momentem kresu wielkiego Torunia było oblężenie Szwedzkie w 1703 r. i następne działania zbrojne w XVIII w. Przysłowiowym gwoździem do trumny były natomiast działania władz pruskich po 1770 r.: wprowadzenie blokady gospodarczej Torunia (tzw. kordonu sanitarnego) oraz najróżniejszych szykan i polityki zmierzającej do ucisku Torunia (i Gdańska) pozostających - nie po myśli króla pruskiego - jeszcze w granicach Rzeczypospolitej po jej I rozbiorze w 1772 r.; w ich wyniku Miasto zostało złamane na duszy i ciele i przemieniło się z dumnej Królowej Wisły w żebraczkę. Po włączeniu Torunia w ramach II rozbioru w 1793 r. do Królestwa Prus, Toruń utracił swoje swobody samorządowe i podporządkowany został ostrej władzy pruskiej, od 1815 r. jako nadgraniczna twierdza, jedna z największych w ówczesnej Europie.
 
Okres zaborów, trwający do 1921 r., diametralnie i trwale zmienił Toruń, powodując jego upadek z pozycji jednego z największych, najbogatszych, a przede wszystkim wyjątkowo samorządnych miast, do roli dzisiejszej: przeciętnego miasta średniej wielkości. Dzisiaj Toruń jest jedynym miastem, które straciło swoją dawną silną pozycję i nie należy, jak w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, do jednego z kilku największych i najważniejszych miast.
 
Jednak paradoksalnie w czasie zaborów Toruń stał się w 2. poł. XIX w. największym ośrodkiem polskości i myśli patriotycznej na Pomorzu, a po odzyskaniu niepodległości w 1921 r. jako siedziba województwa Pomorskiego, należał do najszybciej rozwijających się miast w Polsce.
Tuż po zakończeniu II wojny światowej podjęto polityczną decyzję o przeniesieniu siedziby województwa pomorskiego z Torunia do bardziej proletariackiej Bydgoszczy - która w okresie zaboru pruskiego z małej rolniczej mieściny wielkopolskiej intensywnie rozwijana wyrosła na duży ośrodek - stanowiący teraz największe skupisko klasy robotniczej, co stanowiło podporę dla działalności Polskiej Partii Robotniczej i państwowych organów nowej władzy ludowej.
Rekompensatą za tę degradację Torunia miało być utworzenie tu w 1945 r. pierwszego na Pomorzu uniwersytetu.
Od 1999 r. Toruń stanowi stolicę samorządową nowego województwa kujawsko-pomorskiego i obecnie m.in. dzięki zaangażowaniu w pozyskiwanie funduszy europejskich jest najprężniej rozwijającym się miastem w tym województwie. Obecnie liczy nieco ponad 200 tys. mieszkańców.